Жалам што морам повторно да потсетам на нашето колективно патување низ парадоксалниот свет на македонската демократија затоа што потресната реалност во нашата држава е сведок на постојан три-децениски пад на животниот стандард и немилосрдна експлоатација на граѓаните. Подгответе се, бидејќи вистината е тешко да се проголта.
Оваа година ја почнуваме со големи очекувања за исходот од следните парламентарни избори, од кои зависи дали новото мнозинство и власт ќе го сменат Уставот за да се започне со преговорите за членство со ЕУ. Нашето мало општество со недовршена демократија, на меѓународен план ја игра политиката на моќните западни партнери – дава силна поддршка на Украина и нејзината борба за суверенитет, додека манифестира перфектна тишина и неискажан став за конфликтот во Газа. Оваа година половина од светската популација ќе излезе на избори. Избори ќе има во САД, Русија, Индија, Турција, Мексико, Бразил, Евро-парламентарните избори во ЕУ и скоро целиот Балкан. Без разлика дали бројот на десно или лево-ориентирани влади ќе расте или не, економскиот и политички натпревар ќе биде оптоварен со темите на демографија, миграции, климатски промени, борба за природни ресурси, енергија и технологија.
За успешно справување со геополитичките процеси и предизвици, неминовно е да обезбедиме стабилност на домашен план. Дали нашето општество има капацитет да постави среднорочна визија за нашиот политички и економски развој, односно да искористи секоја следна прилика за исчекор од досегашното назадување? Демократската фасада на Македонија, украсувана над три децении, се повеќе се распаѓа и ја покажува суровата реалност: оптимизмот и виталноста на нејзините граѓани е исцрпена, оставајќи зад себе шуплив привид на напредок и просперитет. Додека соседните нации уживаат во економскиот и политички напредок, Македонија венее во бавниот танц на стагнација, заробена во систем кој се маскира во демократија.
Привиден напредок:
Во изминатите три децении, Македонија беше сведок на неверојатни десет влади и парламенти кои доаѓаат и си заминуваат, но сепак ветениот напредок останува неостварлив. Тоа е трагикомичен спектакл, каде што актерите се менуваат, но сценариото останува исто. И покрај безбројните политички транзиции, секоја власт ветуваше посветла иднина, а сепак бруто домашниот производ (БДП) на Македонија остана заплеткан во корените од 1988 година. Показателите за благосостојба даваат мрачна слика, бидејќи ситуацијата на просечниот Македонец ја отсликува онаа од пред три децении. Оваа инерција ги наоѓа своите корени во сложената мрежа на корупција, кратковидните економски политики и задушувачкиот недостаток на визија. Неисполнетите ветувања и уништените соништа стојат како остри сведоштва за театралноста на демократијата што се расплетува на националната сцена.
Заостанување зад соседите во регионот:
Додека Македонија е заглавена во временскиот вртлог меѓу минатото и сегашноста, соседните земји грабаат напред, оставајќи не во прашината на последното место. Економски, политички и во однос на демократските стандарди, Македонија заостанува. Тоа е горчливо апче за голтање, сведок на успешните приказни на оние околу вас додека се чувствувате заробени во циклус на стагнација. Додека Македонија назадува, нејзините соседи играат на поинаква мелодија. Грција се трансформира од економски должник во туристички рај. Србија, некогаш обележана со конфликти, привлекува странски инвестиции и негува растечки технолошки сектор. Бугарија ги надминува внатрешните поделби (со привремени влади) за да се појави како производствен и аутсорсинг центар. Борбата на Македонија, оставена во позадина, прикажува нација која тоне во жив песок додека нејзините соседи танцуваат на цврсто тло.
Егзодус на надежта:
Ова назадување наплаќа данок од македонските граѓани. Младите исполнети со потенцијал масовно бегаат. Корупцијата и популистичкото лидерство ги натера младите и средовечните граѓани да бараат позелени пасишта на друго место. Одливот на мозоци што ја погоди Македонија не е само губење на таленти, туку и губење надеж. Како најдоброто и најпаметното заминување, долгорочните перспективи на земјата изгледаат сè помрачни. Трагедија е да се види како потенцијалот на една нација се троши од оние на кои им е доверено да ја раководат. Дипломирани студенти разочарани од стисокот на корупцијата и популизмот не гледаат светла иднина во својата татковина. Последиците се страшни - одливот на мозоци и стареењето на населението дополнително ја отежнува способноста на Македонија да ги стигне своите попросперитетни соседи.
Мрачна состојба на работите:
Показателите за пропадната држава се блескаво евидентни во Македонија. Демографскиот пад, заедно со неспособноста на институциите ефективно да управуваат со културната различност и корупцијата, создаде токсичен коктел од системски неуспеси. Самите темели на државата се распаѓаат и доколку не се преземат драстични мерки, иднината изгледа мрачна. Состојбата на работите во Македонија е лоша – здравствениот систем стенка под политичките интриги и корумпираност, образованието гладува за финансиски средства додека произведува незнаење, а основната инфраструктура се распаѓа поради долгата општествена апатија. Долгорочната перспектива дава слика на економска стагнација и социјални немири. Ова е повеќе од неуспех на управувањето; тоа е предавство на демократските принципи, каде што ветувањата за подобар живот, потрагата по среќа и посветла иднина лежат заборавени како конфети на никогаш незапочната парада.
Демографска ерозија и институционална неефикасност:
Сепак, трагедијата се протега надвор од економските борби. Културната различност на Македонија, некогаш извор на гордост, сега станува бојно поле за политичка манипулација. Институциите се борат со комплексноста на идентитетот, додека корупцијата фрла долга сенка врз јавниот живот. Основите на праведно и правично општество еродираат, оставајќи зад себе крпеница од разочарување и недоверба. Граѓанинот не им верува на институциите иако тие по правило се независни и непристрасни. Институциите ни се пристрасни, корумпирани и неефикасни поради поединци кои ја злоупотребуваат позицијата за свои интереси. Нема судови ниту механизми за поединечно казнување или прочистување на системот на институциите затоа што крлежот е насекаде вкоренет и меѓусебно си дава поддршка.
Споредување на економските и политичките траектории: Македонија на Балканот
Економската стагнација и политичкото мочуриште на Македонија мора да има споредба со соседите за да сознаеме и признаеме дека никаде не води ваквиот однос и култура на водење на државата. Еве една мала анализа која ја компарира Македонија со Албанија, Косово, Бугарија, Србија, Црна Гора и Босна и Херцеговина:
Економски пејзаж:
Раст на БДП: растот на Македонија бледне во споредба со соседите, останувајќи под нивото од пред 1990 година. Албанија и Косово покажуваат повисок раст, додека Црна Гора и Бугарија може да се пофалат со значително повисок БДП по глава на жител. Србија и Босна и Херцеговина покажуваат мешани перформанси.
Индексот на човечки развој на Македонија е понизок, и заостанува заедно со Албанија и Косово. Србија и Бугарија поминуваат подобро, додека Црна Гора води во регионот. Босна и Херцеговина заостанува зад Македонија.
Невработеност: Македонија се соочува со висока невработеност, слична на Албанија и Косово. Србија и Бугарија поминуваат подобро, а Црна Гора покажува најниска невработеност. Стапката на Босна и Херцеговина се усогласува со онаа на Македонија.
Корупција: Македонија е постојано ниско рангирана според индексите на транспарентност. Албанија и Косово ги делат предизвиците за корупција. Србија и Бугарија покажуваат подобрувања, додека Црна Гора и Босна и Херцеговина се борат со корупцијата.
Политички пејзаж:
Индекс на демократија: Резултатот на Македонија, означен како „недостаток“, одекнува и во анализите за Босна и Херцеговина. Албанија а и Косово исто така ја делат оваа ознака, додека Бугарија и Србија се „хибридни режими“. Црна Гора е „целосна демократија“.
Владеење на правото: Македонија се бори, а Албанија и Косово се соочуваат со слични предизвици. Србија и Бугарија покажуваат подобрување, додека Црна Гора води. Босна и Херцеговина заостанува.
Слобода на печатот: Македонија, Албанија и Босна и Херцеговина „не се слободни“, додека Косово е „делумно слободно“. Србија и Бугарија поминуваат подобро, а Црна Гора ужива во „слободниот“ печат.
Политичка стабилност: Македонија се соочува со се почести протести. Албанија и Косово се соочуваат со нестабилност, додека Србија и Бугарија остануваат релативно стабилни. Црна Гора ужива највисока стабилност, додека Босна и Херцеговина се бори со сложени структури и етнички тензии.
Економско и политичко поставување: Македонија во Западен Балкан
Македонија, заедно со земјите од Западен Балкан, помина комплексна посткомунистичка траекторија. Додека заедничките предизвици и регионалните влијанија се очигледни, се појавуваат различни економски и политички траектории.
Клучни сознанија:
Македонија се соочува со значителни предизвици, и економски и политички, во споредба со соседите. Напредокот е бавен и нерамномерен, поради корупцијата, слабото владеење на правото и нестабилноста како главни пречки. Соседните успешни приказни на Црна Гора и Бугарија нудат потенцијални лекции за Македонија. Оваа нијансирана споредба нуди широк преглед, поттикнувајќи понатамошно истражување за подлабоко разбирање на околностите на поединечните земји.
Заклучок: Итен повик за акција:
Пресудата е јасна – македонската демократија е пародија, сурова шега на елитите на сметка на нејзините граѓани. Ветувањата за напредок, идеалите за еднаквост и суштината на функционална држава се извртени во корист на неколку избрани групации. Трошоците се на товар на многумина, жртвувани на олтарот на политичката целисходност и економското среброљубие.
Но, ова не е ќор-сокак. Приказната за Македонија се уште се одвива. Одекнува незадоволството, а повиците за промени стануваат се погласни. Има време да се врати ветувањето за демократија, да се уништи пародијата и да се изгради нација каде што животите на граѓаните не се обична статистика, туку енергичниот пулс на едно просперитетно општество.
Ова не е само повик за акција; тоа е крик преточен во молба да се потсетиме, да се сметаме за одговорни и да бараме подобро и целиме повисоко. Нека следните избори бидат пресвртна точка, момент кога ќе ги отфрлиме оковите на апатијата и ќе ја прифатиме улогата на креатори на промени.
Јануари 2024
Авторот е Извршен директор на InSoK
